Dictame do Comité Científico de Flora e Fauna Silvestres do Ministerio de Agricultura, Pesca e Medio Ambiente do 1 de decembro de 2017
1. Consulta: CC 30/2017
2. Título: Solicitude de dictame sobre a posible inclusión de Eucalyptus camaldulensis, E. globulus, E. nitens e calquera outra especie do xénero Eucalyptus no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras regulado polo R.D. 630/2013, de 2 de agosto e remitida ao MAPAMA polo Alcalde do Concello de Teo (A Coruña).
3. Resumo do Dictame:
Constatado cos datos científicos dispoñibles o carácter invasor das especies de Eucalyptus naturalizadas no noso país, conclúese que se debería incluír no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras regulado polo R.D. 630/2013, de 2 de agosto, baixo o criterio da IUCN (2000), a todas estas especies: Eucalyptus camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii, E. nitens e E. sideroxylon, así como calquera outra especie deste xénero cuxo destino sexa a explotación forestal, debido ao alto risco de invasión por estas especies consecuencia das súas características biolóxicas, fisiolóxicas e ecolóxicas. Recoméndase extremar a precaución con novas introducións e plantacións, e recoméndase un seguimento local e levar a cabo medidas de erradicación antes de que se produza a invasión sempre que se observe naturalización de calquera especie de Eucalyptus no noso territorio.
4. Antecedentes:
O 18 de setembro de 2017, D. Rafael Sisto, Alcalde do Concello de Teo (A Coruña), presenta un escrito dirixido á Dirección Xeral de Calidade e Avaliación Ambiental e Medio Natural, solicitando a inclusión das especies Eucalyptus camaldulensis, E. globulus, E. nitens, e calquera outra especie do xénero Eucalyptus no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras regulado polo R.D. 630/2013, de 2 de agosto. Dita Dirección Xeral de Calidade e Avaliación Ambiental e Medio Natural solicita consulta aos órganos ambientais competentes sobre o posible carácter invasor das arriba mencionadas especies do xénero Eucalyptus, así como calquera outra especie pertencente a este xénero e a inclusión de devanditas especies no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras. As especies Eucalyptus camaldulensis e E. globulus incluíronse no Anexo II do R.D. 1628/2011 como especies exóticas con potencial invasor. Posteriormente, en 2012 este Comité Científico (CC 02/2012) recomendou a inclusión de Eucalyptus nitens no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras (Real Decreto 1628/2011) debido ao seu carácter invasor. Na actualidade, e desde que o R.D. 630/2013 anúlase o Anexo II do R.D. 1628/2011, todas as especies de devandito Anexo que non fosen valoradas para a súa inclusión no Anexo I do R.D. 1628/2011 quedaron fóra do Catálogo de Especies Exóticas Invasoras. Así pois, Eucalyptus camaldulensis, E. globulus e E. nitens non están actualmente incluídas no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras regulado polo R.D. 630/2013.
5. Bases científicas nas que se sustenta o dictame:
1.- Características biolóxicas e fisiolóxicas das especies do xénero Eucalyptus, especialmente das especies destinadas a explotación forestal.
Existen máis de 500 especies do xénero Eucalyptus distribuídas de forma natural en Australia, Malasia, Filipinas e outras illas circundantes da Polinesia (Gonzáles-Orozco et a o. 2014). Algunhas especies deste xénero teñen gran interese na industria papeleira, madeireira ou como biocombustíbel. As especies maiormente cultivadas a nivel mundial son E. camaldulensis, E. grandis, E. tereticornis, E. globulus, E. nitens, E. urophylla, E. saligna, E. dunnii, E. pellita e os híbridos viábeis entre algúns pares destas especies (Harwood 2011). Todas elas considéranse óptimas para o seu cultivo debido ao seu rápido crecemento e ao seu gran adaptabilidade a diferentes tipos de chans e climas. Con todo, estas mesmas características e outras máis da súa bioloxía e fisioloxía fanas nocivas para o medio natural dos lugares onde se cultivan e se naturalizan (Turnbull 1999). Entre estas características, cabo destacar:
- A dificultade de descomposición da súa follaxe. Trátase dun problema grave que afecta a todo o ecosistema, xa que debido á composición química das follas das especies do xénero Eucalyptus non hai invertebrados autóctonos capaces de consumilas, afectando igualmente á comunidade de descompoñedores (Cordeiro Rivera 2011, Ferreira et a o. 2016). Estudos levados a cabo en plantacións de E. globulus tanto en España como en Portugal demostran o empobrecemento das cadeas tróficas de descompoñedores acuáticos cando as follas caen nos ríos (Graça et a o. 2002, Cordeiro Rivera et a o. 2017). Noutro traballo levado a cabo igualmente na península Ibérica (Castro-Díez et a o. 2012) demóstrase a baixa taxa de descomposición da follaxe de globulus, así como a inhibición da *incorporación da materia orgánica ao chan e da mineralización do nitróxeno provocada por dita follaxe, que é ata maior que a doutras especies exóticas catalogadas como invasoras no noso país como Acacia dealbata ou Robinia pseudoacacia, e que leva a un drástico empobrecemento de nitróxeno no chan.
- Alteración das propiedades físico-químicas, bioquímicas e microbiolóxicas do chan. Este tipo de alteracións constatáronse en plantacións de E. globulus no noso territorio, en concreto no Parque Natural Fragas do Eume (Galicia), onde se demostrou que as plantacións de Eucalyptus alteran significativamente estas propiedades en maior medida que os incendios forestais en bosques autóctonos de carballo Quercus robur (Lombao et a o. 2015). No caso de plantacións de E. camaldulensis demostrouse unha disminución significativa no balance hídrico do chan respecto ao da vexetación autóctona, concretamente en zonas de clima seco, árido ou semiárido (Yang et a o. 2014), como en áreas de clima Mediterráneo ou nalgúns hábitats das Illas
- Actividade alelopática constatada na follaxe de camaldulensis (Ruwanza et a o. 2015) e E. globulus (Souto et a o. 1994, Puig et a o. 2013). Este tipo de actividade ten efectos negativos sobre a xerminación, o establecemento e/ou o crecemento doutras especies restrinxindo o seu crecemento a outras áreas afastadas da zona de influencia desta actividade.
Perda de biodiversidade, tanto vexetal como animal (Rejmánek & a o. 2005; Cordeiro Rivera 2011; Calviño-Cancela et a o. 2012a, b; Calviño-Cancela 2013; Tererai et a o. 2013; Fork et a o. 2015; Calladine et a o. 2017; Rumbidzai Mangachena & Geerts 2017) e aumento do risco de instalación doutras especies invasoras dos estratos arbustivo e herbáceo (Jin & a o. 2015). Esta característica é común a calquera tipo de monocultivo forestal, aínda que debido á suma das propiedades biolóxicas e fisiolóxicas descritas anteriormente para as especies de Eucalyptus , esta perda pode resultar máis acusada nestes casos (Calladine et a o. 2017). En concreto, demostrouse que a biodiversidade de aves en plantacións de Eucalyptus en Galicia e Portugal é significativamente menor que en plantacións de Pinus e que en bosques autóctonos (Proença & a o. 2010, Calviño-Cancela 2013, Calladine et a o. 2017), ata o punto de que sería necesario naturalizar todos os eucaliptais e parte dos piñeirais, transformándoos polo menos en piñeiraiss localmente autóctonos para mitigar os efectos esperábeis do cambio climático sobre a diversidade de aves (Martínez-Jáuregui et a o. 2017). Do mesmo xeito ocorre coa flora liquénica, a cal vese dramáticamente diminuída en plantacións ou masas naturalizadas de E. globulus (Calviño-Cancela et a o. 2012b), e coas plantas vasculais que crecen baixo as copas (Rodríguez-Guitián & a o. 1997, Calviño- Cancela et a o. 2012a). Por todo iso, as extensións de plantacións de Eucalyptus sp. supoñen fragmentación dos ecosistemas naturais, como xa foi constatado en Galicia, no Parque Natural Fragas do Eume (Teixido et a o. 2010) e que por conseguinte leva á perda de biodiversidade..
- Capacidade para colonizar espazos abertos, especialmente en escenarios post-incendio forestal, desprazando ás colonizadoras autóctonas. Na península Ibérica este feito foi constatado para globulus (Águas et a o. 2014). Tamén en ausencia de lume a capacidade colonizadora e invasora de E. globulus en Galicia foi demostrada (Calviño-Cancela & Rubido-Bará 2013). En Portugal hase documentado un caso de dispersión desta especie máis aló de 100 m do lugar de plantación (Catry 2000), así como un incremento do área ocupada pola especie de 4 a 64 hectáreas en 23 anos (Silva & Tomei 2016). A naturalización de E. globulus en Portugal tamén ten lugar ao longo das cunetas de estradas que cruzan plantacións desta especie (Catry et a o. 2015), o cal fai que se considere “mala herba”, é dicir, especies vexetais que crecen en lugares indesexados cuxa erradicación é necesaria e ten certo impacto económico ou ambiental (Pyš ek et a o. 2004). A capacidade colonizadora desta especie en espazos abertos ten maior éxito en terreos alterados (Fernandes et a o. 2017), polo que estes autores recomendan recuperar hábitats naturais e frear a transformación do terreo como medida preventiva á invasión.
- Dificultade na erradicación cando estas especies se naturalizan. O manexo e control das especies de Eucalyptus naturalizadas no noso país supoñen un alto custo para a economía nacional, rexional ou local (Andreu et a o. 2009).
- Elevado risco de incendio. Os eucaliptais teñen elevada susceptibilidade a arder (Calviño-Cancela et a o. 2016, 2017), o que pode explicarse pola acumulación de follaxe e a presenza de aceites inflamábeis, que aumentan a carga combustible (Fernandes et a o. 2011). Despois do incendio rebrotan con intensidade (Catry et a o. 2013) e presentan un profuso establecemento de novos individuos (Águas et a o. 2014). Por iso as zonas plantadas con eucaliptos poden entrar nun bucle de retroalimentación (o eucalipto favorece o lume e este favorece ao eucalipto sobre outras especies) que resulta difícil de romper.
- Un perigo engadido é a introdución involuntaria de especies asociadas ás de Eucalyptus no lugar de orixe, que igualmente poidan converterse en invasoras. Este é o caso de insectos asociados a Eucalyptus sp., que chegaron a converterse en praga (Cordeiro Rivera et a o. 1999), ou o caso do fungo ectomicorrícico Laccaria fraterna, asociado de forma natural a especies de Eucalyptus e introducido coas mesmas, que na península Ibérica atopou outras especies anfitrionas compatíbeis (Cistus ) desprazando ás ectomicorrizas nativas neste caso (Díez, 2005).
En resumo, todas as especies exóticas do xénero Eucalyptus alteran a biodiversidade no medio transformado. Por todo iso, considérase que todas as especies do xénero Eucalyptus, tanto cultivadas como naturalizadas no noso país, son especies transformadoras do medio polos impactos causados na composición e diversidade das especies nativas.
2.- Datos empíricos que demostran a naturalización de E. camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, gunnii, E. nitens e E. sideroxylon no noso territorio.
A naturalización e invasión de especies é un proceso dinámico que presenta varias etapas e que depende de múltiples factores, entre eles a capacidade invasora da especie exótica, o tipo de ecosistema que colonice, e diversos factores ambientais cuxo efecto cambia ademais no espazo e no tempo. Polo tanto, aínda que é relativamente fácil avaliar o grado de naturalización ou invasión dunha especie nun lugar e momento determinados, ese grado pode cambiar co tempo e verse incrementado ou diminuído nun curto período de tempo (i.e., debido a cambio de uso do terreo, fragmentación, cambio climático, etc.). A naturalización é un paso previo á invasión (Richardson et a o. 2000; Pyš ek et a o. 2004). Estes autores indican que unha especie exótica considérase naturalizada, é dicir, establecida no medio natural, unha vez supere as barreiras bióticas e abióticas da contorna para reproducirse e manter a súa poboación sen intervención humana durante polo menos 10 anos desde a súa introdución. Baixo este criterio, en España hai datos científicos que demostran a naturalización de varias especies de Eucalyptus :
- A publicación científica referente para o noso territorio peninsular e que se toma como punto de partida para pescudar o grado de naturalización destas especies é a revisión do xénero Eucalyptus na Flora iberica (Paiva 1997). Neste traballo inclúense soamente as especies de Eucalyptus naturalizadas e que forman paisaxe na península Ibérica e illas Baleares (o estudo non inclúe as Illas Canarias), e exclúense, deliberadamente, aquelas especies que só esporádicamente escápanse de cultivo. En devandita obra recoñécense seis especies de Eucalyptus para todo o territorio, cinco das cales atópanse en España: camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii e E. sideroxylon.
- Aínda que non existe unha obra científica que aglutine en conxunto o coñecemento da flora exótica das Illas Canarias, si existen traballos específicos que indican a naturalización de E. camaldulensis e globulus en Tenerife, Gran Canaria, A Gomera e O Ferro (Sanz Elorza et a o. 2005, Arévalo et a o. 2005, Acebes Ginovés et a o. 2010), onde se consideran transformadoras do medio. De igual modo constatáronse recentemente naturalizaciones de E. globulus na illa da Palma (Otto & Verloove 2016), de E. gomphocephala en Tenerife e de E. sideroxylon en GranCanaria (Verloove 2017).
- A naturalización de E. nitens no noso territorio constatouse fai unha década para a flora de Galicia (Romeu Buján 2007). A introdución en Galicia de nitens data de 1988 (Pérez 2009), mentres que a chegada á rexión de E. globulus estímase que tivo lugar ao redor de 1860 (Silva-Pando & Piñeiro-Pérez 2016). Este feito xunto coa gran extensión de cultivo que ocupa E. globulus fronte á relativamente recentemente chegada E. nitens explica o seu máis tardío rexistro como especie naturalizada no noso territorio. A principal característica fisiolóxica de interese para o cultivo de E. nitens ou os seus híbridos fronte á estendida E. globulus no norte peninsular é a súa maior resistencia ao frío, tolerando fortes xeadas (Tibbits & Reid, 1987a, b; Clarke et a o. 2009), o que permite estender o seu cultivo en zonas montañosas ou de interior con xeadas severas. A naturalización de E. nitens fóra do noso territorio neste tipo de ambientes montañosos xa foi igualmente demostrada (Fernández et a o. 2009). Xa se ditaminou no seu día o carácter invasor de E. nitens en España por parte deste Comité Científico (Aizpuru et a o. 2012).
3.- Datos empíricos que demostran a invasión no noso territorio das especies E. camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii e E. sideroxylon:
Baseándonos só na capacidade de expansión e colonización, unha especie vexetal considérase invasora cando a súa capacidade de dispersión e colonización esténdese nun área afastada do punto de introdución da mesma e nun tempo máximo (i.e., máis de 100 m en menos de 50 anos no caso de propagación por sementes, e máis de 6 m cada 3 anos no caso de propagación vexetativa) (Richardson et ao 2000; Pyš ek et a o. 2004). Baixo este criterio, na actualidade hai dúas especies invasoras de Eucalyptus en España:
- As especies camaldulensis e E. globulus son consideradas invasoras a nivel mundial, en concreto ambas as dúas en Europa e América, e ademais E. camaldulensis o é tamén en África e Oriente Próximo e E. globulus en Nova Zelanda, algunhas illas do Pacífico, Madagascar e outras illas do Índico (Weber 2003, Richardson & Rejmánek 2011, Rejmánek & Richardson 2011, 2013). No noso territorio constatouse desde comezos do século XXI que tanto E. camaldulensis como E. globulus presentan un comportamento invasor manifesto e que son especies moi perigosas para os ecosistemas forestais naturais e semi-naturais, aínda que o seu dispersión sexa local (Sanz Elorza et a o. 2001, 2004, Calviño-Cancela & Rubido-Bará 2013). O feito dunha dispersión local compénsase coa elevada produción de propágulos debido á amplitude das zonas ocupadas por plantacións nalgunhas rexións de España (e.x., Galicia), onde claramente presenta o carácter invasor. Ademais, aínda que o dano ou a perturbación sexa local pode afectar a hábitats protexidos e especies ameazadas en sectores singulares e vulnerábeis, como ocorre en Canarias, onde se ha documentado que tanto E. globulus (GesPlan 2008) como E. camaldulensis (Ojeda Land & Mesa Coello 2008) afectan a varios hábitats do Anexo I da Directiva Hábitats e espazos tanto da Rede Canaria de Espazos Naturais Protexidos como da Rede Natura 2000, entre os que destaca o Parque Nacional de Garajonay (Base de Datos de Especies Introducidas en Canarias, 2014. Goberno de Canarias, http://www.interreg-bionatura.com/especies/). No caso de E. globulus, a perturbación afecta a dúas especies incluídas no Catálogo de Especies Ameazadas de Canarias, Pericallis multiflora e Teline nervosa, esta última en perigo de extinción (GesPlan 2008). En Canarias, ambas especies de Eucalyptus xa foron obxecto de control ou erradicación en Espazos Naturais, á vez que o Plan Forestal de Canarias (BOC n.º 117 de 31 de agosto 1999) establece directrices silvícolas encamiñadas ao seu substitución progresiva e erradicación (http://www.interreg-bionatura.com/especies/). Outro exemplo onde a erradicación de varias especies de Eucalyptus está tendo lugar é no Parque Nacional Illas Atlánticas (Galicia), onde a invasión de E. globulus afecta aos ecosistemas forestais de todo o parque e onde se considera especie de erradicación prioritaria no Plan de Control de Flora Alóctona para a recuperación de hábitats costeiros e litorais (Branco Arias 2016).
Polo tanto, unha especie pode considerarse invasora non só pola súa capacidade de dispersión e colonización, senón tamén polo impacto da súa presenza en hábitats naturais ou semi-naturais (Davis & Thompson 2001). Así, segundo a IUCN (2000) unha especie exótica considérase invasora cando se establece nun ecosistema ou hábitat natural ou semi-natural; é un axente de cambio e ameaza a diversidade biolóxica nativa. Do mesmo xeito, o Convenio Internacional sobre Diversidade Biolóxica considera especie exótica invasora cando a súa introdución e propagación ameaza aos ecosistemas, hábitats ou especies producindo danos económicos ou ambientais (Decisión VIN/23 do Convenio Internacional sobre Diversidade Biolóxica – COP 6 de abril 2002). Baixo este criterio, todas as especies de Eucalyptus naturalizadas no noso país son consideradas invasoras debido a a súa capacidade de transformar o medio natural.
Isto inclúe a E. camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii, E. nitens e sideroxylon. Ademais, tendo en conta que calquera especie ou híbrido de Eucalyptus introducida para a explotación forestal reúne unhas características biolóxicas e fisiolóxicas semellantes ás das introducidas previamente para tal fin (i.e., rápido crecemento, adaptabilidade a diferentes tipos de chan e ambientes), deben considerarse potencialmente perigosas para o medio natural e deben tratarse da mesma forma, evitando a súa naturalización e levando a cabo o seu erradicación no momento de detectar o seu naturalización.
4.- Resultados das análises de risco de invasión no noso territorio para as especies E. camaldulensis, E. globulus, E. gunnii, E. nitens e E. sideroxylon.
Para cuantificar o risco de invasión realizamos análise de risco específico baseado no protocolo de Pheloung et a o. (1999) adaptado para España (Gassó et a o. 2010) para todas as especies de Eucalyptus naturalizadas no noso país, excepto para E. gomphocephala por insuficiencia de datos sobre esta especie. Este protocolo baséase na análise de características biolóxicas, bioxeográficas e ecolóxicas das especies introducidas. A puntuación final da análise pode variar de -14 a +29, e considérase que a especie non supón ningún perigo de invasión si a puntuación é <1 e que supón un perigo si a puntuación é >6. Si a puntuación atópase entre +1 e +6 recoméndase unha avaliación máis profunda.
Puntuación positiva para todas as especies arriba citadas (punto 4) ao protocolo de análise de risco para especies invasoras adaptado para España. A puntuación para E. camaldulensis é de +26 (ver Anexo 1), a de E. globulus é de +24 (ver Anexo 2), a de E. gunnii é de +7 (ver Anexo 3), a de E. nitens é de +15 (ver Anexo 4) e a de E. sideroxylon é de +10 (ver Anexo 5). Xa que logo, todas elas posúen risco de invasión no noso territorio, especialmente alto no caso de E. camaldulensis, E. globulus e E. nitens, estas tres últimas destinadas á explotación forestal
6. Dictame:
Faise constar, pola evidencia científica dispoñible aquí presentada, a naturalización e invasión de seis especies do xénero Eucalyptus en España: E. camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii, E. nitens e E. sideroxylon. Destas seis especies, dúas delas inclúense ou se incluíron en plans de erradicación no noso país (E. camaldulensis e E. globulus). Estas dúas especies considéranse transformadoras do medio, modificando o funcionamento dos ecosistemas e alterando as características físico-químicas do chan, desprazando flora e fauna autóctona, diminuíndo a biodiversidade, aumentando o risco de incendios e colonizando espazos abertos tanto naturais como semi-naturais e antrópicos. Este conxunto de características biolóxicas, fisiolóxicas e ecolóxicas compártenas con calquera outra especie do xénero cuxo motivo de introdución sexa a explotación forestal (i.e., son especies de crecemento rápido e boa adaptabilidade a diferentes ambientes e tipos de chan), polo que todas elas presentan un alto risco de invasión no noso territorio, feito xa consumado para E. camaldulensis e E. globulus. Segundo o criterio da IUCN (2000) todas as especies de Eucalyptus naturalizadas en España presentan carácter invasor e capacidade transformadora do medio. Así o demostran as análises de risco de invasión levados a cabo, cuxos resultados foron positivos. A análise para E. gomphocephala non puido levarse a cabo por falta de datos. Polo tanto, conclúese incluír no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras, regulado polo R.D. 630/2013, de 2 de agosto, baixo o criterio da IUCN (2000) a todas as especies de Eucalyptus naturalizadas en España por o seu carácter invasor e capacidade transformadora do medio, e recoméndase extremar a precaución con calquera outra especie deste xénero cuxo destino sexa a explotación forestal debido ao alto risco de invasión. Sempre que se observe naturalización de calquera especie de Eucalyptus no noso territorio recoméndase un seguimiento local e levar a cabo medidas de erradicación antes de que se produza a invasión. Do mesmo xeito, recoméndase unha xestión profesionalizada das explotacións forestais de Eucalyptus sp. que garanta o control da explotación evitando a naturalización e invasión fose do territorio dedicado a tal fin e levando a cabo tarefas de erradicación en caso de producirse a naturalización. A recuperación de hábitats naturais é a mellor medida a medio e longo prazo para evitar a invasión de Eucalyptus sp. na contorna.
8. Resolución final do Comité Científico:
O Comité Científico conclúe, en relación á consulta CC 30/2017, incluír no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras regulado polo R.D. 630/2013, de 2 de agosto, e baixo o criterio da IUCN (2000) a todas estas especies: Eucalyptus camaldulensis, E. globulus, E. gomphocephala, E. gunnii, E. nitens e E. sideroxylon, así como calquera outra especie deste xénero cuxo destino sexa a explotación forestal.
Así mesmo, en virtude do art. 7.2.e) do Real Decreto 139/2011 que faculta ao CC a informar sobre “cantas medidas estímense oportunas para o mellor desenvolvemento deste real decreto”, este CC, considerando os datos científicos dispoñibles, recomenda extremar a precaución con novas introducións e plantacións de Eucalyptus sp., e sempre que se observe naturalización de calquera especie deste xénero no noso territorio recoméndase un seguimento local e levar a cabo medidas de erradicación antes de que se produza a invasión.
9. Observacións adicionais que se queren facer constar:
Existe unanimidade de criterio neste dictame de todos os membros deste Comité Científico e dos expertos consultados. (Consulta realizada por medios telemáticos).
Ver documento orixinal en castelán coa bibliografia e anexos incluidos
Ver artigo relacionado publicado na Federación Ecoloxista Galega: “O eucalipto Eucalyptus globulus é unha especie exótica invasora en Galicia”